Umhverfi og úrgangur á Akureyri í eina og hálfa öld. Fyrri hluti.

Lengi hefur sú ímynd fylgt Akureyri að bærinn sé fallegur, íbúarnir metnaðarfullir fyrir hönd umhverfisins og bærinn sé í fremstu röð og hafi verið lengi.   Einhvernvegin hafa úrgangsmál og áhugi á lausnum þeim tengdum fylgt mér sem áhugamál nokkuð lengi. Ég kom inn í stjórn Sorpeyðingar Eyjafjarðar í lok síðustu aldar og hafði ekki verið lengi á þeim vettvangi til að gera mér enn frekari grein fyrir ófremdarástandi í þessum málaflokki á Akureyri og Eyjafirði öllum. Það varð mér aftur tilefni til að skoða þessi mál með óformlegum hætti aftur áratugina.  Þetta er nokkuð mikið efni og því ætla ég að skipta þessum pistli í tvo hluta, aðeins fjalla um það sem sjá mátti í fjölmiðlum á fyrri hluta síðust aldar og svo drepa aðeins á þær ótrúlegu hugmyndir sem sjá mátti á flugi seinni hluta tuttugustu aldarinnar í umhverfis og úrgangumræðunni á Akureyri.

Hvernig var sorp-úrgangsmálum á Akureyri háttað í árdaga bæjarins? Hvað höfum við gert við sorpið/ úrganginn gegnum áratugina ? Hvernig kom Akureyri gestum og gangandi fyrir sjónir á síðustu öld og þeirri næst síðustu ?  Þegar upp var staðið hefur lítið verið skrifað um þessi mál og enn minna fjallað um raunhæfar lausnir. Akureyringar unnu allt of lengi með það sjónarmið að lengi tekur sjórinn við, gröfum holu og látum gummsið hverfa. Það er eiginlega það sem blasir við þegar skoðað er og hugsað til baka.

Þegar hugurinn er látinn reika til baka blasir við heldur ófrýnileg mynd. Sú mynd er studd fáeinum athugsemdum sem birtust í samtímaumfjöllun og segja okkur svo ekki verður um villst að ástandið hefur verið afleitt. Samt var þetta ekki málaflokkur sem rataði af marki í fjölmiðla eða umræðu nema mönnum blöskraði úr hófi.

Árið 1919 mátti lesa í einu bæjarblaðanna.

Þeir vilja ekki yfirgefa þennan indæla kaupstað,sem kallast Akureyri — þó ekki sé þar neinn akur í orðsins rétta skilningi, nema kanske kirkjugarðurinn, — sem ber árlegan gróða — og það ef til vegna óþrifnaðarins, sem sorphaugarnir meðfram sjónum, og sjúkdómarnir, sem eru hér orðnir hrepplægir, fremur heldur en af guðs algóðu ráðstöfun.

Að minsta kosti er það mjög undarlegt, að bær, sem er jafn auðugur af læknum og lærðum og mentuðum mönnum og sem gefur Rvík eða jafnvel Kaupm.höfn Iítið eftir að listfengi og skarti, þar sem því vérður við komið, skuli ekki enn hafa haft mannskap eða menning í sér til að láta búa til steindar safngryfjur fyrir saur og sorp, sem nothæft er til áburðar, og afmarka og innigirða svæði fyrir  alla ofnösku til uppfyllingar, — í stað þess að bera alt sorp og ösku fram í flæðarmálið og láta þann óþverra eitra bæði loftið meðfram sjónum og sjóinn sjálfan þar sem smáfiskur syndir, sem bæjarbúar veiða oft sér til matar. Eða ætli það sé holt að eta ósoðna síld, sem veidd er hér á Pollinum og sem hefir svo dægrum skiftir velgt í sig sjóvatn blandað saur og þvagi. Sé kenning allopata nokkurnveginn rétt, þá ætti sjórinn fram með Akureyri ekki að vera neitt meðal við hættulegum og sjúkdómum, sinnu- eða máttleysis óráði. Vonandi að Heilbrigðisnefndin vakni af svefni.

Hér verður einum af gestum bæjarins svo bumbult af óþverranum að hann getur ekki orða bundist. Hér er greinileg að fjörurnar við Pollinn hafa verið sá vettvangur sem nýttist bæjarbúum best við að losna við úrgang. Hann hvetur jafnframt Heilbrigðisnefndina til dáða og er reynda mjög sár fyrir þennan „ indæla“ kaupstað Akureyri.

 

Sprúttsalinn á öskuhaugnum.

Það mun kenna margra grasa í ollum þeim ösköpum, er sorphreinsarar bæjarins færa á sorpstöðvarnar. Þangað koma stundum heilir kjötskrokkar, hálfar og heilar kjöttunnur, kæfubelgir, rúgmjðls-, hveiti- og haframjölssekkir maðkaðir, rúmföt, rúmstæði og mjög margt fleira. — Sumir menn venja komur sínar mjög á sorphaugana og láta greipar sópa. — Undanfarið hefir einn maður verið m]ög tíður gestur á einum haugnum, og hefir hann sóst þar mest eftir maðkaða rúgmjölinu, skemdu ostunum og ýmsu sliku- Hahh hefir og tekið þar tómar flðslcur og brúsá. Þessi maður var fyrir nokkru tekinn fastur fyrir áfengisbruggun og áfengissölu.

Árið 1932 hefur eitt bæjarblaðanna gert ofanritað að umtalsefni. Bruggarar bæjarins farnir að venja komu sína á haugana til að sækja sér hráefni í landagerðina. Hér hefur þó mál verið komin í þann farveg að sérstakir sorphaugar hafa verið til staðar og ekki lengur hent í fjörur og í veg gesta og gangandi. Greinilega má samt lesa á milli línanna að blaðamanni blöskrar ástandið.

Árið 1946 spunnust nokkar deilur í Innbænum, þá virðast bæjaryfirvöld hafa tekið upp á því að fara með sorp í grús norðan við Gróðarstöðina. Eins og sjá má á textanum hér að neðan og birtist í einu bæjarblaðanna þá hafa íbúar brugðist ókvæða við og lái þeim þeir sem vilja. Þó virðst sem þetta viðbragð og hafi leitt til þess að þessu var snarlega hætt og í næsta tölublaði er það upplýst að bæjaryfirvöld hafi láti af þessum óskunda. Hér má lesa taxta úr bréfi Innbæjarbúa.

Á brekkunni norðan við Gróðrarstöðina (við hina svokölluðu Naustagrús) er mjög fagurt útsýni. Þar sést meðal annars yfir Gróðrarstöðina og hólmana, Aðalstræti og höfnina. Þangað fara því margir á fögrum sumarkvöldum til að njóta hinnar dásmlegu náttúrufegurðar.

En nú í sumar hafa þessar skemmtiferðir fólks ins þangað hætt að mestu og það af eðlilegri ástæðu. Ástæðan er sú, að yfirvöld bæjarins fengu allt í einu þann innblástur að flytja sorp og annan óþverra í Naustagrúsina, sem auðvitað rotnaði þar svo fýluna lagði, ekki einungis um grúsina sjálfa, þó stór sé, heldur yfirgnæfði hún gróðrarilminn í Gróðrarstöðinni og nokkrum hluta innbæjarins, ásamt því að tuskur og bréfarusl fauk eins og verkast vildi, einnig inn í garðana og festist á girðingum og trjágreinum. Krakkar lögðu leið sína þarna upp eftir og höfðust þar við langa tíma og báru alls konar rust heim að húsunum. Við innbæingar létum þá í Ijósi, að við kynnum ekki að meta svona gjafir og vildum því ekkert með þær hafa.

Enn má sjá að bæjarbúar eru ekki kátir með ástand mála og bæjaryfirvöld reyna að stemma stigu við sóðaskap og kæruleysi bæjarbúa sem virðist hafa verið nokkuð áberandi. Verkamaðurinn gerist nokkuð harðorður að vanda og snemma árs 1951 má lesa eftirfarandi.

Breitt yfir óþverrann.

„íslendingur" spyr sl. miðvikudag: „Á ekki að taka burtu ruslið, sem fyrir nokkrum árum var flutt á eyrarnar sunnan við Glerána?" Og blaðið, sem er málgagn þess íhalds, sem á þetta sorp og fann því þarna •samastað, heldur áframog segir: „Bráðabirgðalausn væri að hylja þetta með möl eða mold, . . . . Það er illskárra að breiða yfir ruslið en að láta það stinga þarna í stúf við þrifnaðar- og fegrunarnáttúru bæjarbúa." Sjálfstæðisflokknum og skækju hans, Framsókn, er vissulega brýn þörf á að hylja óþverrann, öll sín óþrifaverk. Framsókn lagðist í sæng með Sjálfstæðisflokknum til þess, að því er hún fullyrti sjálf, að frelsa þjóðina, fyrst og fremst með því að stöðva dýrtíðarflóðið og jafnvel lækka dýrtíðina. Afleiðingarnar af þessari nénu kynn ingvl eru hins vegar þær, að „íslenzka" ríkisstjórnin hefur sett hvorki meira né minna en heims met í dýrtíð og ekki er fyrirsjáanlegt að nokkrum keppinaut hennar auðnist að hnekkja því meti Það land, sem er næst er aðeins hálfdrættingur. Dýrtíðin hefur aukizt um 42 % samkvæmt gengislækkunarvísitölunni og 51% samkvæmt gömlu vísitölunni. Gengislækkun framkvæmd til að rýra stórlega kjör allra laun þega og gamalmenna. Víðtækar ráðstafanir gerðar til að stöðva að mestu byggingu íbúðarhúsa. Landið selt Bandaríkjunum undir árásarstöðvar á Sovétríkin og önnur alþýðuríki Evrópu. Síðast talið óþverraverk eitt getur haft í för með sér að Reykjavík, Akureyri, Siglufjörður og fleiri bæir verði lagðir í rústir, ef vopnaframleiðendum Bandaríkjanna og þjónum þeirra tekst að hleypa nýrri heimsstyrjöld af stað.

Markvíst hafa skötuhjúin einnig unnið að því að drepa íslenzkan iðnað, eyðileggja örugga markaði og skapa atvinnuleysi í stórum stíl. Oþverrinn hefur hrúgast upp í kringum bælið.

Landráðahjúunum ríður á að reyna að hylja óþverrann. „Það er illskárra að breiða yfir ruslið. . . ." segir „íslendingur". Samræmdar aðgerðir hafa því verið hafnar í ritstjórnargreinum „ísl." og „Dags". Upplognar sakir bornar á alþýðulýðveldi Norður- Kóreu, Kína, Sovétríkin.

Hér blandast heimsmálin og harðvítug stjórnmálaumræða Köldustríðsáranna inn í ruslaumræðu á Akureyri og kannski þætti sumum langs seilst í dag að tengja með þessum skemmtilega hætti.

1955 birtist þessi auglýsing í Verkamanninum.

TILKYNNING um ÖSKUHAUG bæjarins.

Samkvæmt tilmælum frá heilbrigðisnefndinni hefurverið girt utan um öskuhaug bæjarins og verður opið inn á hauginn alla virka daga, kl. 12—17, nema laugardaga kl. 9.30—12. Jafnframt er minnt á, að algerlega er óheimilt að setja sorp eða annan úrgang á landareign bæjarins, nema í öskuhauginn, samanber 10. gr. heilbrigðissamþykktarinnar.

Bæjarverkfræðingur.

Hér er greinilega svo komið að bæjaryfirvöld hafa ákveðið að taka þessi mál föstum tökum og afmarka og girða af öskuhaug bæjarins. Jafnframt virðist bæjarverkfræðingurinn telja fulla ástæðu til að beina því til bæjarbúa að hætta að henda rusli á víðavangi og einungis megi koma með úrganginn á hauginn. Líklega má telja það nokkuð framfaraskref og tilraun til að koma böndum á málaflokkinn.  Þetta finnst mér benda til að ástandið hafi langt frá því verið gott og sóðaskapur viðgengist svo eftir var tekið. 4. júní 1951 er enn verið að hnykkja á málum.

Fyrirmæli um lóðahreinsun o. fl.

Þeir lóðaeigendur, sem ekki hafa nú þegar hreinsað lóðir sínar, eru stranglega áminntir um að hafa lokið því fyrir 17. þ. m. Að gefnu tilefnLer á það bent, að algjörlega er óheimilt að flytja sorp eða annan úrgang á svæðið sunnan aðalspennistöðvarinnar við Þingvallastræti — austan Setbergsvegar, og einnig er bannað að flytja sorp eða  úrgang á eyrarnar við Glerárósa.

Heilbrigðisnefndin á Akureyri,

Hefðbundin auglýsing eins og hún gæti verið í dag en þó er verið að stöðva bæjarbúa í að dreifa úrgangi á túnin og móana sunnan spennistöðvarinnar við Þingvallastræti og enn og aftur koma Glerárósar og Gleráreyrar við sögu sem losunarstaðir bæjarbúa.

Svona úrklippur og greinar má finna hér og þar í bæjarblöðunum. Þó má glöggt sjá að þessi mál hafa ekki verið í lagi og bærinn hefur sennilega verið heldur óhrjálegur víða. Enn fyrr eða í lok nítjándu aldar losuðu bæjarbúar sig við sorp á víðavangi og lengi tók sjórinn við eins sjá mátti hér í upphafi.

Eyrardrengur í ævintýraleit.

Þegar ég var að alast upp á Oddeyri háttaði svo til að heimili mitt stóð nánast þar sem áður rann lækur suður Oddeyri og undir Gránufélagsgötuna og Strandgötuna. Þessi lækur var í daglegu tali nefndur Fúlilækur og hefur áreiðanlega verið notaður sem öskuhaugur og í hann hefur verið kastað margskonar úrgangi. Það varð hluti af leikjum mínum á lóðinni við Fróðasundið að grafa mig niður á ca meters til 1,5 meters dýpi. Þá var komið að lagi sem er örugglega gamli lækjar og síkisbotninn á Fúlalæk. Þar var fjársjóður falinn fyrir ungan dreng, bein af ýmsum toga, diskabrot, bollabrot, naglar og ýmir óræðir málmhlutir og síðast og ekki síst flöskubrot og heilar flöskur. Enn á ég eina flösku sem mér áskotnaðist úr öskuhaug Fúlalæks og hefur vafalaust komið frá heimili við Norðurgötu eða frá Gamla Lundi en þessi hús voru þá þegar risin.  Þarna bar að líta einn fyrsta sorphaug Oddeyringa þó hans sé örugglega hvergi getið í heimildum. Sama hlutverki gegndu lónin eða Ósinn á neðanverðri Eyrinni, í hann var borinn úrgangur heimilanna á nítjándu og fyrri hluta þeirrar tuttugustu.

Og svo rann upp síðari hluti tuttugustu aldarinnar.

Þegar ég var barn og unglingur voru öskuhaugar bæjarins komnir af stað áleiðis upp á Glerárdal. Bæjaryfirvöld hafa hörfað með hauginn undan stækkandi bæ og þá horft til fjalla. Fela gumsið, koma því úr augsýn enda umhverfisvitund nútímans ekki komin og hugmyndirnar enn þær að sturta og moka og þar með málið leyst. Öskuhaugur Akureyrar sá fyrsti sem ég man var í skansinum við Vegagerðina. Þar var sorpinu sturtað framaf og niður bratta brekku og niður að Glerá. Það eru ekki margir sem þekkja þann haug en hans sjást greinileg merki ef horft er eftir. Hvað leynist í þessum haug og hvar hann er ætti að vera meira áhyggjuefni en það hefur verið fram að þessu.

Næsti haugur og sá sem notaður var eftir 1960 er neðan við Malbikunarstöð bæjarins. Þar brunnu eldar daginn út og inn, þúsundir rottna gengu þar spikfeitar og fóðraðar og út um móinn neðan haugins voru brotnir rafgeymar, olíutunnur, sláturúrgangur frá sláturhúsinu og margt annað sem kætti lítt augað. Þetta var á gilbarmi náttúruvætisins Glerárgils.

Þegar hér var komið sögu og enn stóð til að færa hauginn enn innar og ofar á dalinn fór á örla á umræðu sem átti eftir að standa án athafna í 25 ár. Í seinni hluta þessa pistils ætla ég að reyna að draga saman þá sérkennilegu umræðu sem þá fór fram.

Framh. síðar

Áður birt á Akureyri.net.