Umhverfi og úrgangur á Akureyri í eina og hálfa öld. Seinni hluti.

Þegar hér er komið hafa sorphaugar og umhverfisspjöll tekið völdin á Glerárdal. Þó má greina að einstaka bæjarbúum og gestum blöskri það ráðslag sem þeir verða vitni að á svæðinu. Árið 1965 var skrifaður lítill pistill í bæjarblað þar sem ástandið í sorpmálum var tekið til umfjöllunar. Þessi grein er nokkuð löng en ég læt hana flakka hér með í heild sinni því í henni endurspeglast það ófremdarástand sem þegar er orðið á Glerárdal fyrir næstum hálfri öld.

Reykur – óþefur – rottur

Akureyringar þekkja víst allir eldinn ódauðlega í Glerárgili. Þeir eru orðnir svo vanir reyknum, sem af þeim eldi leggur, að þeir taka naumast eftir honum, en innlendir og erlendir ferðamenn gera sér oftlega ferð upp í gilið til að athuga það, sem þeir í fljótu bragði álíta að vera muni forvitnilegt náttúrufyrirbæri, gufu- eða reykjarmökkur úr iðrum jarðar. Þeir snúa undantekningarlaust vonsviknir til baka, en undrandi yfir sóðaskap Akureyringa og því, hvernig þeir í hugsunarleysi eyðileggi fegurð hins tilkomumikla Glerárgils. Og stundum, já, töluvert oft, kemur það fyrir, að reykurinn í gilinu minnir heimamenn sjálfa óþyrmilega á tilveru sína. Það gerist oft í vestanátt, þegar stormurinn þeytir reyknum yfir bæinn. Og það gerist oftast þó á hinum fegurstu síðkvöldum eða lognkyrrum morgnum, þegar Eyjafjörðurinn er sléttur sem spegill og umhverfi Akureyrar frá náttúrunnar hendi fegurraen^aðrar stundir, veður og umhverfi svo fagurt, að íbúar bæjarinsvildu helzt að tíminn hætti að líða, svo að þeir geti sem lengst haldið í fegurðina. Þá gerist það svo oft, að reykurinn  úr giiinu læðist með jörðinni niður yfir bæinn alla leið til sjávar og út yfir stilitan fjörðinn. Þá er fegurðin fljót að spillast.

Og ekki bætir það úr skák, að reyknum fylgir enginn blómailmur, heldur hinn sterkasti ódaunn af rotnandi og brennandimatarleifum og úrgangi frá verksmiðjum, verzlunum, vinnustöðum ýmisskonar og heimilum bæjarins. Munu flestir sammála um, að sjaldan finni þeir verri lykt. En ódaunninn vekur líka forvitni  fólks, og ýmsum verður það á, að gera sér ferð upp í gilið til að sjá með eigin augum, hvernig útlits sé á þeim stað, þar sem öll þessi vonda lykt verður til. Það er enginn vandi að finna staðinn, reykurinn segir til og eldarnir lýsa, þegar dimma tekur. Sé farið að kvöldi dags, þegar dimmt er orðið og ekið veginn, sem liggur að eldunum, þá mætir augum ökumanns, þegar hann ekur síðustu hundrað metrana, einstæð sjón. I birtunni af ljósunum framundan bifreiðinni hleypur hópur lifandi vera fram og aftur á feiknaferð. Flestar taka þær til fótanna fram af brúninni, þar sem eldarnir loga, en sumar leita þó í myrkrið bak við og til hliSar við hið vélknúna farartæki, þær hugrökkustu dvelja áfram í birtunni, halda hinar rólegustu áfram að leita sér að gómsætum bita. Þetta eru rottur bæjarins.

Sorphaugarnlr í Glerárgili eru og hafa um árabil verið ljótur blettur á Akureyrarbæ, og er leitt til þess að vita, að bæjarstjórnin skuli ekki fyrir löngu hafa tekið í taumana og fundið viðhlítandi leið til að eyða því sorpi og rusli, sem til fellur í bænum. Akureyri hefur löngum verið talin einhver fegursti bær landsins fyrir ýmsra hluta sakir, og það þykir heimamönnum jafnan gott að heyra, en sorphaugarnir eru landsfrægir orðnir að endemum og meira en það. Þeir mega jafnvel kallast heimsfrægir, svo margra landa fólk hefur orðið til að skoða þetta furðulega fyrirbæri.

Reykurinn, sem leggur frá haugunum, er kannski skaðlaus, en óþefurinn, sem fylgir, er ekki til þess fallinn að létta skap fólksins og það þarf stundum mikið af ilmefnum til að drepa niður fýluna, sem síast inn í íbúðir manna. Og svo er það rottugerið. Það gæti orðið  ættulegt. Enginn vafi er á því, að sumt af þessum leiðu kvikindum leggur stundum leið sína niður í  bæinn. Og kæmi harður vetur með frosthörkum og snjó, þá vitum við þessi í nágrenni bæjarins. Einnig er nauðsyn að losa bæjarbúa við óþefinn af haugunum og reykinn, sem stundum eyðileggur fegurð miðnætursólarinnar á sumarkvöldum. Auk þess er það ekki verjandi að spilla hinu fagra umhverfi Glerárgils með sorphaugum. Það ætti að vera til  ndisauka fyrir heimamenn og ferðalanga að reyka rheðfram þessu fagra gili eða hvílast þar í graslaut á góðviðrisdegi, en nú fer þar enginn um án þess að finna til skammar eða sektartilfinningar og sárra leiðinda. Hér er nauðsyn úr að bæta og ætti að vera stórvandræðalaust. Sé vilji fyrir hendi er áreiðanlega hægt að fjarlægja sorp bæjarins og rusl með öðru móti en að flytja það í hauga og brenna á einum fegursta stað í bæjarlandinu. Það verður að taka þennan leiða bikar frá bæjarbúum.

En bæjarstjórnin hefur verið furðulega hugsunarlaus um þetta mál. Öðru hvoru er þó ymprað á því, en þá virðist sem þetta sé feimnismál fyrir meirihluta bæjarstjórnarinnar og ekkert er aðhafzt. Nú er málið nýverið komið fyrir bæjarstjórn að tilhlutan Jóns Ingimarssonar bæjarfulltrúa, sem sendi bæjarráði eftirfarandi bréf snemma í þessum mánuði: „Leyfi mér að gera þá tillögu til bæjarráðs Akureyrar, að það láti hið jyrsta athugun fara fram á því, á hvern hátt sorpeyðing í boenum yrði bezt fyrir komið. En  til að varanleg lausn fæst á þessu vandamáli, verði eftirlit með öskuhaugunum aukið, og þess vandlega gott að óþef og reyk leggi ekki frá haugstæðinu og rottueyðing verði gerð þar með hæfilegu millibili í öryggisskyni vegna smithættu." Við skulum vona, að bæjarráð og bæjarstjórn sofni nú ekki enn einu sinni á verðinum, heldur taki þetta vandamál fastari tökum en áður hefur verið gert og leiti í fullri alvöru úrbóta á því ófremdarástandi, sem ríkjandi er um sorpeyðingu í Akureyrarkaupstað.

Það er alveg víst, ekki nema öll þessi ókræsilega hjörð héldi fylktu liði inn í Akureyrarbæ. Myndi þá mörgum þykja illa horfa. Auk þess sem rottur eru alls staðar til leiðinda og skemmdarvargar hinir verstu, geta þær verið hættulegir sýklaberar.Gætu því afleiðingar af ferðum þeirra orðið hinar alvarlegustu, ef næmur sjúkdómur kæmi upp og sýklar leyndust í úrgangi, sem á haugana væri fluttur. Það eitt út af fyrir sig ætti að vera næg ástæða til þess, að ekki væri við haldið uppeldisstöð fyrir kvikindi að enginn verður til að kvarta þó að ólyktin af haugunum hverfi. En séu einhverjir svo miklir rottuvinir, að þeir þoli ekki að þeim sé útrýmt, þá er réttast að þeir hinir sömu ali rotturnar í búrum heima í íbúðum sínum. Rottur eru dýr, sem ekki er réttlætanlegt að séu látin ganga laus í hýbýlum manna eða í nágrenni við þau.

Þegar þetta er lesið fer ekki á milli mála að bæjarbúum er farið að blöska ástandið og jafnframt má lesa á milli línanna að bæjaryfirvöld séu að mestu sofandi hvað þetta varðar eða hafa í það minnsta ákveðið að horfa á það með blinda auganu.

Fimm árum síðar eða árið 1970 skrifar brottfluttur Akureyringur í bæjarblað og gerir að umtalsefni sama mál. Þá hafði ekkert breyst og ástandið við það sama og fimm árum áður.

OG SVO ERU ÞAÐ SORPHAUGARNIR.

Burtfluttur Akureyringur sendir blaðinu eftirfarandi pistil:

„Ég kom til Akureyrar nú í sumar, en þar eru mínar æskustöðvar. Hafði ekki komið þangað í 6 ár. Einhvernveginn fannst mér að mín gamla góða Akureyri hefði sett ofan síðustu árin hvað þrifnað snertir. En kannske finnst ykkur Akureyringum þetta vera aðeins della úr mér. En eitt vildi ég minnast á, en það er staðsetning sorp hauganna og þá eyðileggingu á fegurð náttórunnar sem átt hef u r sér stað upp með Glerá. Þessa Paradís er að mestu búið að eyðileggja — og sú eyðiIegging mun alltaf verða svartur blettur á leið vegfarandans er leggur för sína upp í Hlíðarfjall og Glerárdal. Ég ann alltaf Akureyri,þótt ég teljist orðið Reykvíkingur, því vona ég að ráðamenn Akureyrar móðgist eigi við þeirri áskorun minni að þeir þegar á næsta sumri sker i upp herör og byrji á því að græða upp svöðusárin við Glerárgil.

Það er hægt að bæta fyrir mistök ef vilji er fyrir hendi og ég vil eigi trúa því að óreyndU að Akureyringar sameinist eigi um það að afmá eftir beztu getu Ijótleikan upp með Glerá úr því gózenlandi frá skaparans hendi. Akureyri hefur verið valin sem miðstöð vetraríþrótta og er þar skíðaíþróttin efst á blaði, en sú íþrótt gæti einnig verið sumaríþrótt við bæjardyr Akureyringa ef að því væri unnið. Á ég þar við Vindheimajökul, sem gæti orðið Paradís skíðafólks að sumarlagi, eigi síður en Kerlingafjöll, en áður þurfa sorphaugarnir að vera afmáðir við Glerárgil. Með kærri kveðju til allra Akureyringa er lesa þetta."

— Burtfluttur Akureyringur.

Og svo líða árin og það kemur fram að níunda áratug aldarinnar síðustu. Þá má lesa úr bæjarblöðum og öðrum gögnum að bæjaryfirvöld hafa svo sannarlega ekki vaknað og horfa frekar til enn meiri umsvifa hvað varðar sorpförgun og sorðurðun á Glerárdal.  Stofaðir eru starfshópar og þeir komast að þeirri niðurstöðu að best sé að urða sorp og það á Glerárdal. Lengra hefur hugsun mann a ekki verið komin á þeim tímapunkti. Hér má lesa niðurstöðu úr starfshópi frá þeim tíma. Hér má sjá að það eru blikur á lofti og komið í umræðuna að sameina sorpurðun í Eyjafirði á einum stað.

Það er sameiginlegt álit starfshóps um sorpeyðingu á Eyjafjarðarsvæðinu að ef horft er til framtíðar sé urðun sorps vænlegasti kosturinn. Til greina kemur að sameinast um einii sorpurðunarstað fyrir allt Eyjafjarðarsvæðið, en umræður um þessi mál eru á frumstigi og starfshópurinn, sem í eiga sæti fulltrúar sveitarfélaga við Eyjafjörð og Heilbrigðiseftirlits Eyjafjarðar, hefur aðeins komið saman til eins fundar og því á eftir að skoða þetta mál nánar áður en ákvörðun verður tekin.

Nokkru síðar eða um 1990 hafa sérfræðingar komist að þeirri vísu niðurstöðu að Glerádalur sé staðurinn sem best sé að safna saman úrgangi Eyfirðinga og hola honum niður í landminnsta sveitarfélaginu og ekki nóg með það, í 200 metra hæð yfir sjávarmáli í vindasömu Glerárdalsmynninu. Með þessa hugmynd var unnið áfram og sérfræðingarnir kepptust við að lýsa ánægju sinni með staðinn.

- Glerárdalur heppilegur urðunarstaður en flokkunarstöð þarf að byggja upp

Sorphaugarnir á Glerárdal, ofan Akureyrar, virðast uppfylla flestar kröfur sem gera þarf til slíkra staða en nokkrar endurbætur eru þó nauðsynlegar. Líklegt er talið að allt sorp af Eyjafjarðarsvæðinu, út til Ólafsfjarðar að vestan og Grenivíkur að austan, verði í framtíðinni urðað á Glerárdal. Nefnd á veguin Héraðsráðs Eyjafjarðar hefur unnið að faglegum rannsóknum sem tengjast hugmyndinni en málið

hefur ekki verið afgreitt í Héraðsráði og sennilegt að sveitarfélögin við Eyjafjörð stofni með sér byggðasamlag  ef af sameiginlegri  sorpurðun verður. Einnig er rætt um að koma upp móttöku- og flokkunarstöð.

Um sorpurðun á Glerárdal sagði Halldór að Akureyrarbær urðaði þar sorp frá nágrannasveitarfélögunum en nú væri einnig verið að tala um sorp frá bæjunum út með firði og það væri heilmikið magn. „Umræðan um framtíðarfyrirkomulag sorpurðunar verður byggð á þeim gögnum sem liggja fyrir. Það hefur engin ákvörðun verið tekin og það á eftir að ræða við Akureyrarbæ um hvort hann taki að sér að urða sorp af svæðinu eða hvort stofnað verði sérstakt samlag," sagði Halldór.

Árið 1986 skrifaði þáverandi hitaveitustjóri grein í bæjarblað um að á Akureyri ætti að reisa sorpbrennslustöð. Auðvitað sá hann fyrir sér að slíkt ver mundi rísa á Glerárdal og orkan frá því ætti að detta inn á bæjarkerfið. Hugmyndir hans fóru ekki lengra og fáir deildu þeim með honum, urðun á sama stað var lausnin á þeim tíma. Það má ef til vill anda léttar að svo fór því þarna hefði örugglega risið brennslustöð í sama gæðaflokki og þeir stöðvar sem verið er að loka í dag vegna dioxinmengunar. Þó er svolítið fróðlegt að lesa það sem Wilhelm skrifar til að átta sig á hugsun þessa tíma fyrir aldarfjórðungi.

Sorpdrifið orkuver fyrir Akureyri

í 15.000 manna bæjarfélagi sem Akureyri er áætlað að 8.000-tonn af sorpi falli til á ári. Brennslugildi sorpsins hér hefur ekki verið kannað en liggur nálægt 2400 kca 1/kg af sorpi. Heppilegast yrði að reka orkuverið í 5 daga vikunnar allan sólarhringinn, en loka því yfir helgar og hátíðir. Unnið yrði á þrískiptum vöktum og þarf 2-3 starfsmenn við verið á hverja vakt. sækja sorp til. Brennslan og rekstur þessara stöðva er einföld og hefur ekki valdið vandræðum. Eru þær að jafnaði staðsettar inni í bæjum og borgum, án mengunarvandræða. Það sem vegur ef til vill að framan hefur verið nefnd er hægt að reka sem varmaorkuver er framleiddi rúmlega 2 MW grunnvarmaafl eða u.þ.b 17 GWh varmaorku á ári. Ef stöðin yrði staðsett neðan núverandi sorphauga Akureyrar nýttist öll orkan inn á kerfi Hitaveitu Akureyrar, sem upphitun þess vatns sem þegar er virkjað á Glerárdal.

Engin kostnaður sem máli skiptir hlytist af þessari tilhögun fyrir Hitaveitu Akureyrar. Allar pípulagnir og raflagnir eru fyrir hendi vegna fyrri umsvifa Hitaveitu Akureyrar í Glerárdal.

2 MW grunnvarmaafl jafngildir u.þ.b. 20 1/sek. borholu sem væri allt að 80° heit og dælt væri’ stöðugt úr allt árið. Er það sama grunnvarmaafl og núverandi varmadælukerfi getur framleitt. Skipuleggja þyrfti sorpflutninga mjög vel og væri ekki úr vegi að hugsa sér framtakssama aðila, sem stofnuðu og rækju slíkt flutningafyrirtæki. Hugsanlegt væri að Akureyri yrði miðstöð sorpeyðingar á Norðurlandi og að sorpflutningar næðu til allra þeirra þéttbýlisstaða á Norðurlandi sem hagkvæmir teldust að þyngst í þessu sambandi, er súmikla orka sem liggur í sorpinu og hve auðvelt það er í dag að nýta hana.

Eftir þær miklu umræður sem urðu á Eyjafjarðarsvæðinu í upphafi tíunda ártugar síðustu aldar varð niðurstaðan sú að allur úrgangur af Eyjafjarðarsvæðinu var fluttur á Glerárdal og urðaður þar. Oft var ástandið á dalnum skelfilegt. Að vísu voru eldar horfnir og rottur líka en þess í stað voru þúsundir máva sem sóttu í hauginn og oft mátt sjá miklar raðir stefna inn á dal að morgni og hverfa svo til sjávar undir kvöld. Fok var mikið og svæðið umhverfis hauganna oft þakið ýmiskonar fokúrgangi. Áhugi á útivist var að stóraukast og ein megnileið útvistarfólks á Glerárdal og Súlur var um haugasvæðið og það skar í augun að sjá auglýsingar þar sem fólki var bent á að mæta við eða ofan sorphaugana  í ferðir með útvistarfélögum.

Örlar á nýrri hugsun, tíu ára gömul hugleiðing.

Árið 2002 skrifaði undirritaður smá pistil í bæjarblað. Þegar ég les þetta í dag og horfi til baka er það með ólíkindum að staðan hafi verið sú sem þá var. Þegar þetta er skrifað fyrir 10 árum síðan voru enn uppi hugmyndir um að auka umsvif úrgangs og hauga á Glerárdal.

Þar set ég fram hugmyndir um að Glerárdalur verði fólkvangur og Akureyringar fái þar með Glerárdalinn til heilbrigðar og skynsamlegra nota og hugsunin á bakvið þessa grein og þessa framsetningu var að við endurheimtum landgæði svæðisins og hættum því eyðileggingarstarfi sem viðgengist hafði á dalnum í áragugi. Hér lítill úrdráttur úr þessu greinarkorni.

Gerárdalur verði fólkvangur.

Eitt af því sem leggja áherslu á er að gera Glerárdal að fólkvangi, og útivistarperlu Akureyringa.

Hvað merkir þetta.Hvað er fólkvangur? Samkvæmt 55. grein náttúruverndarlaga getur umhverfisráðherra , að fengnum tillögum sveitarfélags og áliti Náttúruverndar ríkisins lýst tiltekið svæði landsvæði sem ætlað er til útivistar og almenningsnota fólkvang. Viðkomandi sveitarfélög bera af því allan kostnað að því leiti sem ekki kemur úr ríkissjóði.

Með slíkum gjörningi er tryggt að notkun dalsins verður nákvæmlega skilgreind.. Þessi gjörningur tryggir það að dalurinn þegar hann hefur verið gerður að fólkvangi muni honum borgið fyrir ásælni efnistöku og annar þeirrar skammsýni sem einkennir gjörninga okkar gagnvart náttúrunni. Það tryggir aðgang afkomenda okkar að dalnum sem náttúruperlu.

Þegar þessu formlega ferli er lokið þarf að skipuleggja dalinn til útivistar og notkunnar. Það er grundvallaratriði í upphafi að þau svæði sem skemmd eru þegar af ágangi kynslóðanna verði lagfærð. Það á við í mynni dalsins. Sorphaugum verði lokað. Gömlum efnistökunámum verði lokað og land grætt upp. Vatnstaka verði í sátt við umhverfið.

Dalurinn að vestan er í frábæru samhengi við skíðasvæðin í Hlíðarfjalli. Er hægt að hugsa sér fegurri skíðagönguhring en inn Glerárdal á sólbjörtum degi umkringdur stórkostlegum fjöllum? Fjöllin umhverfis dalinn eru mjög heppileg fyrir áhugafólk um útivist og fjallgöngur. Þar er hægt að velja sér gönguleiðir við hæfi. Erfiðar….léttar og allt þar á milli. Kerling er hæsta fjall í byggð á Norðurlandi og er ögrandi viðfangsefni fyrir alla sem unna útivist. Áhugafólk um jarðfræði fær margt við sitt hæfi í þessari perlu. Ótal merkileg jarðfræðifyrirbæri eru í Glerárdal og ekki eru nema örfáir áhugamenn um dalinn sem vita af þeim fjársjóðum. Ótal margt annað mætti nefna.

Að mínu mati á að leita samstarfs við Ferðafélag Akureyrar um skipulagningu útivistar í dalnum Það þarf að skipuleggja og merkja fleiri gönguleiðir en þegar hefur verið gert. Það á að veita fjármagni til þeirra sem vilja markaðssetja dalinn sem valkost í ferðamennsku á svæðinu. Þar er ónýtur fjársjóður fyrir bæ eins og Akureyri sem mun byggja framtíð sýna að verulegu leiti á ferðamennsku og útivist.

Fráveitumál, sorpmál, það eru málaflokkar sem brýnt er að komist í nútímalegt horf í bænum okkar og munu tillögur þar að lútandi vera í stefnuskrá okkar þegar hún er fullbúin. Glerá verður lyft úr þeirri öskustó sem hún hefur mátt búa við vegna skilningsleysis á því hverskonar forrréttindi það eru hverjum bæ að hafa slíkt náttúruundur í bænum.

Sigur hefur unnist.

Nú 10 árum síðar hefur unnist fullnaðarsigur hvað úrgangsmál varðar á Eyjafjarðarsvæðinu, búið er að stofna starfshóp sem á að vinna að gerð deiliskipulags og stofnun fólksvangs á Glerárdal. Haugarnir eru horfnir og uppgræðsla hafin. Úrgangur Eyfirðinga er flokkaður og lífrænn úrgangur jarðgerður, Þau rúmlega 30 % sem enn fara í urðun eru flutt á nútímalegan haug í Húnavatnssýslum.

Þó eru enn blikur á lofti því enn eru til hugmyndir um frekari rányrkju í þessari náttúrperlu okkar bæjarbúa en þær hugmyndir gera ráð fyrir að taka Glerá í rör ofan við náttúruvættið Glerárgil og veita henni til virkunar niður fyrir gilið. Slíkar hugmyndir eru dálítið í ætt við þá rányrkju sem stunduð var á Glerárdal árum saman og ég trúi seint að verði að veruleika.

Glerárdalur og umhverfi hans verður vonandi til afnota fyrir Akureyringa framtíðarinnar sem náttúruperla og útvistarsvæði.

Þegar rýnt er til baka í þessum málaflokki er ótrúlegt það ástand sem ríkti áratugum saman við fullkomið tómlæti og skilingsleysi. En nú er bjartara framundan með meiri skilningi og fræðslu.

Áður birt á Akureyri.net.