Óshólmar Eyjafjarðarár - friðland og útivistarsvæði.

Til forna og fram á 20. öldina voru óshólmar Eyjafjarðarár mikið forðabúr fyrir landeigendur á svæðinu. Landið var nytjað frá bæjum í Öngulstaðahreppnum og frá Akureyri. Í hólmunum voru grasnytjar, eggjataka og skotveiðar. Allt þetta er að mestu aflagt og það helsta sem landeigendur hafa nytjar af er efnistaka úr austustu kvíslunum. Það er þó orðið afar lítið.

Þegar leið fram á 20. öldina fóru menn að gera sér grein fyrir mikilvægi óshólmasvæðisins fyrir fuglalíf landins. Þá komu fram raddir sem vildu friðlýsa þetta svæði og það gekk eftir rétt fyrir síðustu aldamót.

Svo segir í tillögu að deiliskipulagi fyrir svæðið.

Þann 5. júní 1998 var undirrituð “samþykkt um friðland og útivistarsvæði í Óshólmum Eyjafjarðarár” af bæjarstjóranum á Akureyri, sveitarstjóranum í Eyjafjarðarsveit og umdæmisstjóra Flugmálastjórnar. Í samþykktinni er m.a. kveðið á um umferð um svæðið og um skipan umsjónarnefndar með því. Meginverkefni nefndarinnar skv. samþykktinni er að leggja tillögur að skipulagi svæðisins fyrir sveitarstjórnirnar.

Skv. samþykkt umsjónarnefndarinnar 24. janúar 2001 er markmið skipulagsins að tryggja að sú verndun sem aðalskipulag sveitarfélaganna gerir ráð fyrir sé nægjanleg til að varðveita fjölbreytt lífríki svæðisins, þannig að það verði til frambúðar búsvæði fugla og plantna, sem almenningur hefur greiðan aðgang að til fræðslu og útivistar.

Sléttan er innsti hluti hins forna Eyjafjarðar, sem Eyjafjarðaráin hefur fyllt upp í tímans rás ásamt þverám sínum. Sléttan byrjaði að myndast í lok ísaldar, fyrir 10-12 þúsundum árum, og hefur því vaxið um hér um bil 1 km á hverjum 500 árum. Sennilega hefur hún þó vaxið hraðast fyrst eftir lok ísaldar og að líkindum einnig mun hraðar eftir að landnámið hófst, þegar skógar eyddust og uppblástur hófst fyrir alvöru. Núna er stækkunin mun hægari.

Ystu 2 km sléttunnar eru ógrónar leirur, sem sjór flæðir yfir að staðaldri á flóði. Þær enda í bröttum marbakka, sem nú liggur þvert yfir fjörðinn fram af Búðargili á Akureyri. Þar breytist dýpið á nokkurra metra kafla úr einum metra í um 30-40 m dýpi. Talið er að bakkinn hafi færst út um 100 m á síðastliðnum 100 árum.

Innan við leirunar taka við hinir eiginlegu óshólmar, en um þá kvíslast áin fyrst í tveimur og síðan í þremur meginkvíslum og mörgum smærri. Stærstu hólmarnir nefnast Staðareyja, Stórhólmi (Stóri-Eyrarlandshólmi), Nausthólmi og Varðgjárhólmi. Í gegnum endilangan Stórhólma er skurður, sem vestustu kvísl árinnar er veitt um. Austan og vestan kvíslanna eru víðlend svæði, sem líkjast hólmunum og teljast því með þeim.

Sunnan við hólmana taka við mýrar og slétt nes við ána. Mýrarnar eru víðlendastar austan árinnar, undan Laugalandi, kallast það svæði Staðarbyggðarmýrar. Um Þverá og Grund eru landið þurrara vegna framburðar þveránna, sem þar falla niður.

Brýr

Brýrnar þrjár á gamla þjóðveginum gegna mikilvægu hlutverki í skipulagi svæðisins. Þær verða endurbættar og haldið vel við.

( Úr greinargerð fyrir deiliskipulag )

Því miður hefur deiliskipulag af svæðinu ekki verið fullnustað af sveitarstjórn Eyjafjarðarsveitar en Akureyrarkaupstaður hefur lokið því fyrir nokkuð löngu.

 

En lítum aðeins á þau mannanna verk sem setja svip á svæðið.

Akureyrarflugvöllur.

Þar er flugvöllurinn auðvitað það sem mestan svip setur á svæðið. Gerð hans hófst árið 1952 og var sandi dælt upp úr kvíslum vestast á svæðinu, farvegum sem gengu vestur undir Krókeyri var lokað og vatninu veitt í núverandi vestustu kvísl sem er í dag sú langvatnsmesta. Má segja að það sé skurður sem liggur meðfram flugvellinum austanverðu og varð til við dælingu í flugvöllinn 1952 – 1954. Það má  segja að miðkvíslin og austasta kvíslin séu að þorna upp og vatnið fer í æ ríkari mæli eftir þessar manngerðu kvísl. Flugvöllurinn var upphaflega 1.200 metra langur, tekin í notkun 1954, en hefur verið lengdur í báðar áttir. Fyrst til norðurs upp úr 1970 og svo aftur til suðurs fram í Brunnárflæður og þykir mörgum skaði af því votlendi sem þar hvarf.

 

Vegurinn yfir Vaðlana – Hólmavöð.

Eyjafjarðará var lengi mikill farartálmi fyrir þá sem áttu leið til og frá Akureyri. Ferðamenn á leið til og frá bænum urðu að fara á vaði yfir kvíslarnar og hefur það vað gjarnan verið kallað Hólmavöð. Einnig var Leiran gjarnan riðin en það þótti nokkuð varasöm leið. Rætt var um að brúa kíl nokkurn sem var á leiðinni inn að Gili þar sem ferja var. En sýslumanni sást yfir þá staðreynd að fjölfarnasta leiðin til Akureyrar var um Hólmavöð og Leiruna. Hólmavöð voru út frá Krókeyri, um þrjár kvíslar milli Steinagerðishólma, Stóra Eyrarlandshólma og Staðareyjunar, en komið var upp á austurbakkann við Kaupang. Þegar þessi vöð voru riðin hét það að fara Hólmavöð. Stundum voru Leirurnar riðnar en það þótti varasamt .  Það hét að fara Vaðlana, en í öndverðu drógu bæði sýsla og fjall nafn af þeim. Nú er Vaðlaheiðarnafnið eitt eftir sem minnir á þetta örnefni.  Lagt var á Leiruna hjá Varðgjárbæjunum og eftir að gamla kirkjan reis í Aðalstræti var hún gjarnan sá stefnuviti sem ferðamenn á leið vestur notuðu sem viðmið. Fara varð með mikilli gát, gæta að sjávarföllum og passa sig á að lenda ekki norður af marbakkanum þar sem hyldjúpur sjórinn tók við.

Akureyringar voru orðnir langþreyttir á biðinni eftir að þessi leið yrði gerð greiðfærari með vegalagningu og brúarsmíð. Þegar skoðaðar eru gamlar heimildir í blöðum og tímaritum frá síðari hluta 19. aldar og fyrri hluta 20. aldar má sjá að oft voru Eyfirðingar sviknir um þessa framkvæmd og hún hvíldi þung á þeim. Lítum aðeins í heimildir frá þessum tíma.

Norðuljósið 1891. Þá horfa heimamenn en til brúarsmíði við Gil.

Br ú á E y j a f j a r ð a r á . Eins og mörgum er kunnugt, hefir verið ákveðinn þjóðvegur inn að Gili í Eyjafirði. En svo hagar þar til, að vaðleysa er á ánni að öllum jafnaði og líka illt að ferja þar þegar áin er lítil sökum grynninga. Vöð eru þar engin nærri síðan bannað var að fara hið svonefnda Kjarnavað eða Hólmavað, sem um langan aldur hefir verið aðalvað á Eyjafjarðará hér utarlega. J>að er því fyllsta nauðsyn á pví að leggja brú yfir ána undan Gili, enda mun það einna líklegasti staðurinn til brúarstæðis, þó það hljóti auðvitað að kosta mikið að brúa þar sökum lágra bakka. En nauðsynin er svo mikil að ekki má horfa í kostnaðinn, bæði er þetta aðalpóstleið og verður nú aðalvegur yfir héraðið. Að vísu má opt ríða leiruna innan við fjarðarbotninn, en bæði er það langur og þreytandi vaðall fyrir hesta, enda naumast fært nema með fjöru, einkum þegar norðanstormar eru.

Norðurljósið 1892.  Hér má sjá að þegar fyrir aldamótin eru samgöngumálin orðin mönnum hugleikin.

Neðst eru vöð yfir Eyjafjarðará, sein köJluð eru Hólmavöð; eru það hin einu vöð, sem til eru á ánni fram að  Maríugerðisvaði ofan undan Munkaþverá. En svo er háttað austan árinnar,  að frá því póstveginum við Gilsferju sleppir og alla leið fram í botn er enginn vegur til nema hreppavegur bæja á milli upp undir fjalli. Er það vegleysa hin versta og tekur ekki fram Kaupangssveitarveginum gamla nema verri sé. Þar fyrir neðan alla Staðarbyggð eru mýrarnar nafnkunnu, sem enginn kemur hesti yfir. Verður því hver sá, sem ætlar að íara um Eyjafjörð austan ár að klöngrast eptir bæjaveginum og hefi eg ekki annarstaðar verið nær kominn á jörðu að drepa undir mér hestinn en á einum stað á þeirri leið. Nú eru Hólmavöðin sýsluvegur austur yfir, og er líklega ætlazt til að menn fari frá þeim upp á bæjaveginn, ef fara skal fram í sveit. Það á þá að fara af Akureyri fram Hólmavöð eða þá á Gilsferju, póstferjunni, og upp hjá Þverá, og svo fram Byggðina, og fram að Munkaþverá. Það má segja að það se bæði beinn vegur og skemmtilegur eða hitt heldur, eins og hann er og hlýtur að verða, því að það mundi kosta fleiri þúsund en nokkur maður, eða menn, vilja.

Leiðarlýsing úr Andvara 1908  sýnir hversu mikilvæg leið um vöðin og vaðlana er þrátt fyrir að hin formlega póstleið sé yfir ána hjá Gili.

Þjóðvegurinn frá Akureyri áleiðis til Seyðisfjarðar liggur fyrst inn sveitina að Gili, þar yfir Eyjafjarðará og svo út Kaupangssveit austan árinnar. Ferðamenn fara allajafna yfir Eyjafjarðará út við fjarðarbotn, og stytta sér með því leiðina um 9 km. á að gizka.

Vegalengdirnar á þjóðveginum eru sem hér segir:

Frá Akureyri að Gilsferju 6,2 km.

Frá Gilsferju að Kaupangi 5,8 km.

Frá Kaupangi að Vaðlaheiðarrótum 1,8. Km.

Frá Akureyri að Vaðlaheiðarrótum 13.81  km.

Í  Íslendingi 1915 má glöggt sjá pirring heimamanna.

Brúin á Eyjafjarðará.

Eins og sjá má á öðrum stað í blaðinu, þá var 75,000 kr. Fjárveiting til brúargerðar á Eyjafjarðará feld við 2. umræðu fjárlaganna í Neðri deild Alþingis á þriðjudaginn var, en aftur á móti veittar 78,000 kr. til brúargerðar á Jökulsá á Sólheimasandi. Þessi úrslit málsins komu flestum hér um slóðir mjög á óvart. Menn áttu einmitt von á þvf, að þessi bráðnauðsynlega samgöngubót kæmist í framkvæmd mjög bráðlega og bygðu þeir þá von sína á ýmsum líkum, meðal annars á athugasemdum landsverkfræðingsins um fjárveitingar til vegabóta árin 1916—17 (sjá Alþ.tíð. 1915 A. bls. 80—81), er hann talar um væntanlega fjárveitingu til  stórbrúa næstu árin. Farast honum þar svo orð: . . . »Það getur að sumu leyti verið álitamál, í hvaða röð þessar brýr eigi að koma, og skiftir í rauninni litlu, en mitt álit er, að þær 4 brýr, sem hjer er um að ræða, eigi að koma f þessari röð:

1916—17 Eyjafjarðará og síðan kemur upptalning annarra framkvæmda.

Í Norðurlandi 1916 eru heimamenn enn að velta þessu máli fyrir sér og flokkapólitík farin að blandast inn í umræðuna.

Brú á Eyjafjarðará.

Af þeim innanhéraðsmálum sem koma verulega undir úrslit Alþingis, mun ekkert vera Eyfirðingum (fram) jafnmikið áhugarmál eins og brúargerðin á Eyjafjarðará. Þó eru það sérstaklega þeir er búa austan árinnar sem láta sig það mestu skifta, eins og eðlilegt er, því þeirra er þörfin mest fyrir brúna. Svo sem kunnugt er hefirþessi brú (fjárveitingin til hennar) því miður orðið að einskonar leiksopp milli flokkanna á síðustu þingum. Það hefir hleypt þeim ofsa í málið og þráa, að óhugsandi er að fjárveitíngin fáist fyrstu árin, nema því aðeins, að sá flokkurinn sem stöðugt hefir mælt með fjárveitingunni, verði f meiri hluta og taki málið á arma sfna. Eftir líkum að dæma, má gera ráð fyrir, að svo vel takist nú til við kosningarnar, því kosningahorfur Heimastjórnarflokksins eru að sögn hinar glæsilegustu um alt land. Því er það áríðandi, að allir Eyfirðingar sem láta sér ant um brúna, vinni að þvf af fremsta megni að hreinir og eindregnir Heimastjórnarmenn skipi þingsæti Eyfirðinga eftir næstu kosningar, eins og að undanförnu. Sá frambjóðandinn, Einar á Eyrarlandi, sem er svo f sveit settur, að honum sérstaklega ætti að vera brúargerðin mest áhugamál segist nú ekki bjóða sig fram sem Heimastjórnarmaður. Það er því ekki líklegt að flokkurinn vildi gera neitt fyrir hann til þess að koma málinu í framkvæmd þó svo færi að hann næði þingsæti (sem ólíklegt er í jafn eindregnu Heimastjórnarkjördæmi og hér er um að ræða). Gæti þá hæglega farið svo, að hann yrði gegn vilja sínum, þröskuldur í vegi fyrir því að brúin fengist og kæmi það harðast niður á þeim sveitungum hans er mest þurfa að nota brúna.

Í Norðurlandi 1917 sést glöggt að brúarmálið er orðið kosningamál.

Ár 1917, laugardaginn 16. júní, var þingmálafundur haldinn fyrir Akureyrarkaupstað

í Good Templarahúsinu, samkvæmt fundarboði alþingismannsins, Magnúsar Kristjánssonar kaupmanns, er skýrði í stuttu máli frá afstöðu sinni til hinna helztu áhugamála bæjarbúa, sem gera má ráð fyrir, að tekin verði fyrir á næsta þingi, svo sem húsmæðraskólastofnun, umbótum á Akureyrar sjúkrahósi og brúargerð á Eyjafjarðará. Taldi hann sig eindreginn fylgismann þessara mála og þótti ekki ráðlegt, að leggja árar í bát f umbóta og  framfaramálum landsins, enda þótt við mikla erfiðleika og dýrtíð sé að stríða, meðan stríðið stendur yfir.

Í Búnaðarriti 1921 voru tíunduð þau landgæði sem bæjarbúar höfðu af hólmunum í Akureyrarlandi.  Frá þessum tíma má t.d. sjá auglýsingu þar sem öll umferð um Steinagerðishólma er bönnuð en hann var rétt undan landi við Krókeyri.

Mælingarnar á Norðurlandi byrjaði jeg á hólmunum við Akureyri, gerði uppdrátt af hólmunum í Eyjafjarðará, sem Akureyrarbær á. Af öllum jarðeignum Akureyrar eru hólmar þessir dýrmætastir. Þeir eru leigðir út til bæjarmanna til slægna til tveggja ára í senn. Hólmunum — eða þó helst stærsta hólmanum — er skift í skákir, og eru þær leigðar hver fyrir sig, með þeim hætti, að haldið er opinbert uppboð á leigunni annanhvorn vetur, svo grasvöxturinn leigusumarið kemur ekki til greina. Leigan fyrir hólma-skákirnar hefir farið mjög hækkandi, og síðast þegar boðið var upp (febr. 1919), náðu sumar leigurnar hámarki, sem svaraði ca. 10 kr. gjald fyrir hvern heyhest, sem fæst af beztu skákunum í meðalári. Tvö síðustu sumurin hafa þó verið svo góð grasár þar, að leigan hefir varla náð þessu, miðað við hestatclu þá, sem fengist hefir. — Akureyringar eru búmenn miklir, sem kunnugt er, enda verður túnræktin helst að færast mikið í aukana á næstunni þar, ef jarðirnar, sem  Akureyringar hafa undir, eiga eigi að verða of-setnar.

Fylkir 1921 er sérlega gramur þó ekki séu höfð um það mörg orð.

Hvenær ætli brúin verði lögð yfir Eyjafjarðará? Hvað lengi á að bíða eftir henni? Eða á að byggja veg yfir Leiruna fyrst?

Í Degi 1922  er ritstjórinn enn að ergja sig á gangi mála árin á undan.

Á Alþingi kom það brátt í ljós að brúargerðin á Eyjafjarðará var sett f samband við brúargerð á Jökulsá  á Sólheimasandi. Varð kapp nokkurt um það, hvor brúin skyldi fyr bygð. Þetta reiptog varð til hins mesta til ógagns fyrir alla — landssjóð Iíka. Málið eyddist í fleiri ár og hvorug brúin var byggð; Ef hér hefði verið hliðrað til hefðu báðar brýrnar getað komist upp fyrir tiltölulega lítið fé.  Þó að eg vilji benda á það í þessu sambandi að umferð er tíu sinnum meiri yfir Eyjafjarðará en Jökulsá, þá er þó langt frá því, að eg ætli að fara í nokkurn meting um þetta mál.

Alþýðublaðið 1922. Loksins kemur vegurinn og brýrnar og heimamönnum er létt.

Brúin á Eyjafjarðará. Loksins. Það mun á komandi ári eiga að byrja á brúargerðinni yfir Eyjafjarðará. Á brúin að liggja yfir kvíslirnar milli hólmana innan Akureyrar, og verður jamframt upphækkaður vegur gerður, því í vorleysingum liggja hólmarnir oft undir vatni. Þetta er hið þarfasta verk, sem hefði fyrir löngu átt að vera fallbúið.

Þegar hér var komið sögu hófst vegagerð yfir óshólma Eyjafjarðará eftir áratuga baráttu og mikla umræðu. Þetta mál ber á góma miklu oftar en hér er nefnt og má greinilega merkja mikinn pirring heimamanna því oft stóð til að byrja og næstum jafn oft hætt við.  Alþingi virtist ekki hafa mikinn áhuga á að veita peningum í þetta samgöngumál Eyfirðinga þrátt fyrir að þegar hér var komið sögu var Akureyri næst stærsti þéttbýliskjarni á Íslandi með 1.600 íbúa. Líklega var þetta að hluta til hreppapólitík eins og oft vildi brenna við á þessum tíma og enn þann dag í dag.

Árið 1923 var síðan vegurinn yfir hólmana og kvíslarnar þrjár tekinn í notkun með þeim þremur brúm sem við þekkjum í dag og mega muna fífil sinn fegurri. Þær þjóna þó enn mikilvægu hlutverki á einni fjölförnustu gönguleið við Akureyri og gengur jafnan undir nafninu Hjartaleiðin. Í umæðum um deiliskipulagið og friðlandið er gert ráð fyrir að gömlu brýrnar frá 1922-3 verði endurgerðar og muni standa um ókomna framtíð sem minnisvarði um vegagerð á Íslandi á fyrir hluta 20. aldar.

Þó svo friðlandið í Óshólmum Eyjafjarðarár hafi ekki verið fullkomnað og mikið starf óunnið í stígagerð og fræðsluskiltum þá er það þegar farið að þjóna tilgangi sínum. Vinsælt útivistar og göngusvæði, reglulega er fylgst með fuglalífi og þróun þess og ýmislegt gert til að koma í veg fyrir skemmarverk og notkun vélknúinna ökutækja. Fuglaskoðunarhús hefur verið reist nyrst í Hólmunum nærri sjó. Þar má sjá skilti með þeim fuglategundum sem þarna verpa og koma við og auk þess gott athvarf fyrir þá sem vilja fylgjast með fuglalífinu. Göngustígagerð hefur samt ekki hafist utan meginleiðarinnar við flugvöllin þar sem henni var breytt vegna lengingar flugbrautarinnar til suðurs fyrir fáeinum árum.

Þrátt fyrir mikið rask þarna þjóna þó Óshólmar Eyjafjarðarár enn sem eitt mikilvægasta fuglasvæði á Íslandi og það þurfum við að varðveita. Það væri hægt að skrifa miklu lengra mál um þetta svæði og sögu þess en læt hér staðar numið, í bili að minnsta kosti.

Hér má sjá slóð inn á fuglaskoðunarskýrsluna sem gerð var 2010.

http://www.akureyri.is/static/files/vefmyndir/akureyri/framkvdeild/NI-11003.pdf

 

Birtist áður á Akureyri.net.

Athugasemdir

[Sigrún Jóna (IP-tala skráð) 30.6.2012 kl. 14:35]

Þetta svæði er dýrgripur þarna í miðri vel ræktaðri sveit. það er gaman að ganga bakka Eyjafjarðarár á kyrru sumarkvöldi. Verjast kríunum og skoða allt fugla og fiskalífið.

Og þarna er friður og kyrrð fá hversdeginum.

Sveitarstjórn Eyjafjarðarsveitar, veldur mér vonbrigðum að hafa ekkert gert varanlegt í þessum friðunnarmálum á mýrunum og óshólmum sem þeirri sveit tilheyra.

þegar ég flutti þaðan var þetta á umræðustigi og les núna að ekkert hafi gerst.

það þykir mér leitt.